تحقیقات و مقــــالات

● همسایگان معده
معده همسایگان متعددی دارد و البته بسته به این که معده پر باشد یا خالی، این همسایگان تغییر می کنند. در بالای معده، پرده دیافراگم قرار دارد که به واسطه آن، معده از قلب و ریه جدا می شود. در سمت چپ و بالایی معده هم طحال حضور دارد. در سمت راست فوقانی معده، کبد نشسته است. وقتی معده خالی است، کولون (روده بزرگ) عرضی نیز در بالای معده قرار می گیرد. سطح پشتی معده با قسمت بالای کلیه چپ، غدد فوق کلیوی و لوزالمعده مجاور است.

● معده چکار می کند؟
معده محلی است برای تجمع و هضم اولیه غذاهای خورده شده. مواد غذایی در معده ۳ تا ۴ ساعت توقف می کنند و با ترشحات معده مخلوط می شوند. به این مخلوط، سوپ معدی یا کیموس می گویند. سوپ معدی یک ماده نیمه مایع است. البته مایعات بلعیده شده مثل آب، مستقیماً و در عرض چند دقیقه از معده و روده عبور می کنند. زمانی که این سوپ در حال شکل گیری است، دریچه بالایی معده بسته است و نمی گذارد محتویات معده به مری برگردد. پس از آماده شدن سوپ، تحت تاثیر pH اسیدی آن، دریچه پایینی معده باز می شود و محتویات معده وارد دوازدهه (قسمت ابتدایی روده کوچک) می شود. به علت اسیدی بودن محتویات معده، بروز زخم های مخاطی در دوازدهه شایع است. از دیگر وظایف معده، ترشح آنزیم های گوارشی، اسید معده و فاکتور ضد کم خونی است.

● هضم غذا در معده
هضم غذا، که وظیفه اصلی معده است، به دو شکل مکانیکی و شیمیایی انجام می شود:
▪ هضم مکانیکی
هضم مکانیکی توسط عضلات معده و حرکات منظم و مستمر آن صورت می گیرد. حرکت این عضلات بعد از ورود غذا به معده آغاز می شود و بر دو نوع است: حرکات دودی شکل و حرکات موضعی. حرکات دودی معده شبیه حرکات سایر قسمت های دستگاه گوارش است. غذا در طول لوله گوارش به وسیله توالی مداوم انقباضات عضلانی، یا همان حرکات دودی، به جلو رانده می شود. برای راندن لقمه غذا به جلو، عضلاتی که در پشت توده غذایی قرار دارند منقبض می شوند، در حالی که عضلات جلوی توده غذایی، شل می شوند. عملکرد این لایه عضلانی غیر ارادی است و توسط دستگاه عصبی خودکار، هورمون ها و پیام های شیمیایی موضعی کنترل می شود. اما حرکت موضعی در یک نقطه از معده آغاز و سپس به نقاط دیگر منتقل می شود. حرکات معده سبب ترشح شیره معده از دیواره ها و مخلوط شدن غذا با این شیره می شود و این یعنی هضم بهتر غذا. انقباضات دیواره معده، غذا را با آنزیم های گوارشی و اسیدکلریدریک مخلوط و آن را به یک توده نیمه مایع تبدیل می کند.

▪ هضم شیمیایی
سه ماده مختلف توسط سلول های معده ترشح می شود که به هضم شیمیایی کمک می کند. اسید کلریدریکِ ترشح شده باعث می شود آنزیم پپسینوژن فعال و تبدیل به پپسین شود. پپسین هم به نوبه خود پروتئین ها را به اجزای کوچک تر تجزیه می کند. در هر لیتر شیره معده حدود ۲ گرم اسید کلریدریک و ۱ گرم کلرورهای سدیم، پتاسیم و منیزیم، سولفات ها و فسفات های قلیایی خاکی وجود دارد. یکی از مواد آلی شیره معده، موسین است که از مخاط معده در برابر آنزیم ها محافظت می کند. احتمالاً ایجاد زخم معده ناشی از اختـلال در ترشـح موسیـن یا غیر فعال شدن آن توسط آنزیم های موسیناز و لیزوزیم است. آنزیم پپسین از سلول های اصلی دیواره معده به صورت پپسینوژن غیر فعال ترشح می شود. سلول های اصلی دیواره معده نیز آنزیم رنین را ترشح می کنند. این آنزیم در مجاورت یون کلسیم، روی شیر اثر می کند و موجب انعقاد آن می شود و آن را در اختیار پپسین قرار می دهد.

● شیره معده کی ترشح می شود؟
ترشحات معده در سه مرحله صورت می گیرد: مرحله اول، قبل از خوردن غذا و با دیدن یا بوییدن غذا آغاز می شود. مرحله دوم مرحله معدی است که با ورود غذا به معده آغاز و بیش از دو سوم کل ترشحات در این مرحله صورت می گیرد. در این حالت، اعصاب معده تحریک ، گاسترین ترشح و این هورمون موجب ترشح شیره معده می شود. مرحله سوم هم مرحله روده ای است که وجود غذا در ابتدای روده باریک موجب ترشح شیره معده می شود.

● وقتی گرسنه ایم
هنگام گرسنگی، افراد دچار درد معده می شوند. این درد بیشتر حالت چنگ زدن دارد. در واقع انقباضات دودی و مخلوط کننده، تنها انقباضات معده نیستند. سومین نوع انقباضات معده، همین انقباضات گرسنگی است. وقتی معده برای مدت طولانی خالی بماند، امواج دودی ریتمیکی در تنه معده ایجاد می شود. این امواج با یکدیگر پیوند می خورند و یک انقباض مداوم را به وجود می آورند که حدود ۲ تا ۳ دقیقه به طول می انجامد. این انقباض در افراد سالم بسیار قدرتمند است و زمانی که قند خون پایین بیاید، شدیدتر هم می شود. دردهای گرسنگی معمولاً زودتر از ۱۲ تا ۲۴ ساعت پس از صرف آخرین وعده غذایی به وجود نمی آیند و اگر آدم غذا نخورد، ظرف ۳ تا ۴ روز به حداکثر شدت خود می رسد و سپس ضعیف می شود. این انقباضات به نوعی فرد را تحریک می کند تا زودتر غذا بخورد.

● معده و چاقی
یکی از فرایندهای سیری بعد از غذا خوردن، افزایش حجم معده و تحریک گیرنده های عصبی جدار معده در اثر فشار مواد غذایی خورده شده است. به طور طبیعی وقتی شما غذا می خورید، معده متسع می شود و فشار داخل آن افزایش می یابد. به این ترتیب، مغز می فهمد که باید غذاخوردن متوقف شود. خوردن غذای زیاد در درازمدت باعث افزایش حجم و ظرفیت معده می شود. از طرف دیگر، تحقیقات نشان می دهد که گیرنده های عصبی جدار معده در افراد چاق نسبت به افراد لاغر دیرتر تحریک می شود. این مسأله باعث می شود تا قبل از این که فشار معده این افراد بالا برود، غذای بیشتری در معده جا بگیرد. در حقیقت، شخص چاق بدون این فشار احساس پری یا سیری نمی کند. اما با این معده بزرگ چه باید کرد؟ آیا می شود آن را کوچک کرد؟ این کار شدنی است، اما باید زیر نظر پزشک انجام بگیرد. استفاده از یک رژیم غذایی صحیح که در آن مقدار و حجم غذا به خوبی تعریف شده باشد، به کوچک شدن معده کمک می کند. به علاوه، آموزش های لازم برای تغییر در رفتارهای غلط غذایی نیز باید به فرد داده شود. رژیم های غذایی نامناسب و غیر علمی مقدار و حجم غذا را یک باره و سریع کاهش می دهند. این رژیم ها که متأسفانه تبلیغات وسیعی هم روی آن ها انجام می شود، کاهش سریع وزن را در پی دارند اما در بلند مدت کمکی به فرد نمی کنند و وزن او دوباره به حالت اول برمی گردد. این گونه رژیم ها هیچ گونه تغییری را در سیستم گوارشی افراد چاق ایجاد نمی کنند. رژیم غذایی مناسب در درازمدت باعث سازش سیستم گوارش با مقدار غذای خورده شده و تغییر حجم و توده دستگاه گوارش می شود. به این ترتیب، معده این افراد در درازمدت توانایی پذیرش حجم زیاد مواد غذایی را نخواهد داشت.

● زخم معده از کجا می آید؟
زخم معده، در واقع آسیبی است که به مخاط معده وارد می شود و در پیدایش آن، اسید و پپسین معده نقش مهمی دارند. اولین بار در سال ۱۸۳۵ میلادی، محققی به نام جین کوویلیه، منظره میکروسکپی زخم معده را توصیف کرد و به همین جهت زخم معده در آن زمان بیماری کوویلیه نام گرفت. با آغاز قرن بیستم، شیوع این بیماری بسیار زیاد شد، به گونه ای که به یکی از شایع ترین بیماری های مهم انسان تبدیل شد. در حال حاضر نیز به نظر می رسد شیوع زخم معده در جامعه غربی در مردان ۱۰ درصد و در زنان ۴ درصد باشد. درد در ناحیه وسط و بالای شکم، زیر استخوان جناغ، شایع ترین علامت زخم معده است. کیفیت درد اغلب به صورت تیز، سوزشی یا مالشی است ولی ممکن است گاهی حالت مبهم و با حدود نامشخص نیز داشته باشد.

● زخم معده و رژیم غذایی
در گذشته، رژیم ها و برنامه های غذایی پیچیده ای برای بیماران مبتلا به زخم معده تجویز می شد. هنوز هم خیلی ها فکر می کنند که برای درمان زخم معده باید غذاهای ساده نظیر گوشت آب پز و سوپ مصرف کرد و دور غذاهای سرخ شده و ادویه را خط کشید. اما امروزه مشخص شده که هیچ رژیم غذایی خاصی موجب تسریع بهبود زخم نمی شود و هیچ رژیم غذایی خاصی نیز بهبود آن را به تأخیر نمی اندازد. تنها کافئین و الکل است که در این بیماران اصلاً نباید استفاده شود.

● باکتری های ساکن معده
معده هر روز با اسید شستشو می شود. شیره معده نه تنها اسیدی است، بلکه حاوی آنزیم های گوارشی هم هست؛ همان آنزیم هایی که پروتئین های غذا را تجزیه می کنند و البته باکتری ها را هم به همان سرنوشت دچار می کنند. دانشمندان سال ها تصور می کردند که به دلیل همین خواص ضد میکروبی شیره معده، معده یک محیط استریل و عاری از میکروب به حساب می آید اما کشف باکتری هلیکوباکتر در سال ۱۹۸۳ به افسانه عاری از میکروب بودن معده پایان داد. هلیکوباکتر پیلوری یک باکتری مارپیچی است که نه تنها از اسید معده گریزان نیست، بلکه درست برعکس، محل زندگی اش را درست در همان نقطه ای انتخاب کرده که قتلگاه دیگر باکتری ها به حساب می آید؛ یعنی معده و ابتدای روده کوچک. البته این میکروب ضد ضربه نیست، بلکه موقعیت شناس است. واقعیت این است که هلیکوباکتر پیلوری برای آن که از شر شیره معده در امان باشد، در موکوس یعنی همان لایه محافظت کننده مخاط معده زندگی می کند و هنر دیگرش این است که اگر مقداری از اسید معده به زیر منطقه محافظت شده نفوذ کند، او به وسیله آنزیمی که ترشح می کند و اوره آز نام دارد، باعث تبدیل اوره (که به مقدار زیاد در شیره معده وجود دارد) به آمونیاک و بی کربنات می شود. هر دوی این ها خاصیت قلیایی دارند و اسید معده را خنثی می کنند. زندگی کردن در لایه موکوس معده برای هلیکوباکتر امتیاز دیگری هم به همراه دارد و آن، این که سیستم دفاعی بدن نمی تواند علیه آن عمل کند. یعنی در واقع جایی زندگی می کند که دست هیچ گلبول سفیدی به آن نمی رسد. البته این به آن معنا نیست که بدن هیچ واکنشی در برابر حضور هلیکوباکتر در موکوس معده نشان نمی دهد. اتفاقاً سیستم دفاعی بدن، تعداد زیادی گلبول سفید را به جایی که باکتری حضور دارد، می فرستد و درست به همین دلیل است که حضور هلیکوباکتر باعث ایجاد التهاب در معده می شود. در واقع هلیکوباکتر پیلوری، باکتری ای است که آن را مسؤول التهاب معده و حتی زخم معده می دانند. تحقیقات نشان می دهند که زخم های معده در ۹۰ درصد موارد همراه عفونت هلیکوباکتر پیلوری بوده اند و در بیشتر آن ها با ریشه کن شدن این میکروب، زخم نیز پسرفت کرده است. همچنین معلوم شده که در ۸۵ تا ۹۰ درصد بیماران مبتلا به زخم دوازدهه (ابتدای روده کوچک) نیز این باکتری در محل آسیب حضور داشته است. نحوه انتقال این بیماری هنوز کاملاً معلوم نشده است. دانشمندان حدس می زنند آلودگی با هلیکوباکتر از طریق دهان به دیگران سرایت می کند. حتی آب و غذای آلوده به بزاق افراد مبتلا نیز می تواند آلودگی را به دیگران منتقل کند. محققان می گویند از آن جایی که در کشورهای در حال توسعه استانداردهای بهداشتی پایین تر است، تقریباً همه افراد در این کشور ها تا سنین بزرگسالی به هلیکوباکتر آلوده می شوند. این ادعا یعنی این که هلیکوباکتر پیلوری در معده دست کم نیمی از مردم جهان حضور دارد.

● الفبای معده
معده یکی از اعضای داخلی بدن و شبیه کیسه یا گلابی است. دیواره هایش عضلانی و داخلش نیز از یک لایه بافت مخاطی پوشیده شده که وظیفه اش ترشح اسید و آنزیم های گوارشی است. معده با حرکات موجی شکل خاص خود باعث مخلوط شدن غذا با اسید و آنزیم های گوارشی می شود و به خرد کردن و آسیاب کردن ذرات غذایی کمک می کند. طول معده ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر است و ضخامتش ۲ تا ۳ میلی متر. معده در بالا و سمت چپ حفره شکمی، درست زیر دیافراگم قرار دارد. گشادترین بخش لوله گوارش محسوب می شود و در بدو تولد حدود ۳۰ میلی لیتر گنجایش دارد. این ظرفیت در بزرگسالان به ۱ تا ۵/۱ لیتر می رسد. ظرفیت معده در برخی افراد به ۴ لیتر هم می رسد. موقعیت و شکل معده ثابت نیست و تا حد زیادی به حالت بدن، میزان محتویات معده، فشار اندام های مجاور و انقباض معدی وابسته است. انتهای بالای معده توسط مری به سمت دیافراگم کشیده می شود و انتهای پایینی آن به علت اتصال به دوازدهه تا حدودی متحرک است. معده توسط دو دریچه محدود می شود؛ یکی دریچه ورودی معده که در محل اتصال معده به مری قرار دارد و به آن دریچه تحتانی مری یا دریچه مروی ـ معدی می گویند و دیگری که در انتهای معده، یعنی محل اتصال معده به دوازدهه قرار دارد و به دریچه پیلور موسوم است. در اتاق تشریح، معده ۴ ناحیه قابل تشخیص دارد که عبارتند از: کاردیا (cardia) در محل اتصال به مری، فوندوس (fundus) یا طاق معده که فضایی برای تجمع موقت هوا در معده است، تنه معده (body) و پیلور (pylorus) یا باب المعده که در محل اتصال معده به دوازدهه قرار دارد.

● سیگار و زخم معده
یکی از علل افزایش قابل توجه زخم معده در اوایل قرن بیستم مصرف سیگار است. مطالعات متعددی ارتباط بین سیگار و بروز زخم را ثابت کرده است.
بر اساس تحقیقات انجام گرفته مشخص شده است که:
الف) احتمال پیدایش زخم معده در سیگاری ها بیشتر از غیر سیگاری ها است و این خطر متناسب با مصرف سیگار است
ب) سیگار کشیدن باعث اختلال در ترمیم زخم و تسهیل عود آن می شود.
ج) سیگار باعث افزایش عوارض زخم و نیاز بیشتر به جراحی می شود. ) مرگ و میر ناشی از زخم معده در سیگاری ها بیشتر است.